“Χριστούγεννα” στον σύγχρονο καπιταλισμό (χωρίς Χριστό, με καταναλωτισμό και σπισισμό)
Τις ημέρες που πέρασαν διάβασα αρκετά άρθρα με θέμα τον σχολιασμό, από θεολογικής άποψης, του τρόπου εορτασμού των Χριστουγέννων. Κάποια από αυτά τα βρήκα εξαιρετικά, κάποια "μοντερνίζοντα" αλλά "επιδερμικά" ή υπερσυντηρητικά και εντελώς κοινότυπα. Όλα όμως διατυπώνουν ένα κοινό ερώτημα : συμβαδίζει ο σύγχρονος τρόπος εορτασμού των Χριστουγέννων στην Ελλάδα (και γενικότερα στον - τυπικά - χριστιανικό κόσμο) με το ευρύ θρησκευτικό χριστιανικό πλαίσιο ;
Δεν θα ήθελα να ακολουθήσω την πεπατημένη οδό της ενδελεχούς θεολογικής ανάλυσης εδώ. Αυτό το έκαναν οι αρθρογράφοι των ημερών και μάλιστα κάποιοι από αυτούς με ιδιαίτερη επάρκεια και επιτυχία. Αξίζει όμως να αναφερθούμε σε μερικά σημεία.
Από την αρχή, η Εκκλησία "αγκάλιασε" (ή και ανέχθηκε) προϋπάρχοντα έθιμα και παραδόσεις των λαών στους οποίους διαδόθηκε το Ευαγγέλιο. Με το πέρασμα του Αναστάσιμου Μηνύματος από τον λαό Ισραήλ στα Εθνη ήταν φυσικό να γίνουν πολιτισμικές ζυμώσεις. Αυτό για άλλους είναι αλλοίωση και για άλλους όσμωση, σε κάθε περίπτωση όμως είναι κάτι αναμενόμενο και συνηθισμένο όταν μιλάμε για κοινωνικές και πολιτισμικές διαδικασίες και ανταλλαγές. Πολύ περισσότερο όταν κατά την πρώτη χριστιανική εποχή το πολυεθνικό και πολυπολιτισμικό περιβάλλον του ελληνορωμαϊκού κόσμου ευνοούσε την αλληλεπίδραση σε ένα τεράστιο γεωγραφικό χώρο, που καταλάμβανε μια μεγάλη κρατική οντότητα.
Με την μεσολάβηση του Μεσαίωνα και την αυγή της σύγχρονης εποχής, η μορφή των κρατών εναλλάχθηκε μεταξύ των αυτοκρατοριών, των τοπικών φέουδων, των μικρών και μεγάλων βασιλείων μέχρι την εμφάνιση των πρώτων εθνικών κρατών. Παράλληλα, η αρχαία δουλοκτητική κοινωνική οργάνωση έδωσε την θέση της στην φεουδαρχική, για να φτάσουμε στην σύγχρονη καπιταλιστική της νεωτερικότητας.
Το σημερινό παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον είναι το αποτέλεσμα όλης αυτής της μακραίωνης διαδικασίας, με ισχυρή βεβαίως την επιβολή του δυτικού (και κυρίως αγγλοσαξωνικού) μοντέλου στην βορειοαμερικανική - δυτικοευρωπαϊκή εκδοχή του. Από την στιγμή που οι οικονομικές - κοινωνικές συνθήκες και λειτουργίες της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας καθορίζουν τους όρους και τις διαδικασίες της καθημερινής ζωής, δεν θα μπορούσαν να μείνουν ανεπηρέαστες και οι πολιτισμικές διαστάσεις της. Σε μια κοινωνική οργάνωση όπου σκοπός και απόλυτη προτεραιότητα είναι η παραγωγή υλικού κέρδους είναι αυτονόητο πως όλες οι εκφράσεις και οι εκδηλώσεις θα κατευθύνονται προς αυτή την κατεύθυνση.
Ενώ στην ανατολική χριστιανική παράδοση κεντρική θέση κατέχει η Ανάσταση (το κορυφαίο μήνυμα του Χριστιανισμού) χωρίς να υποτιμάται η Γέννηση, στην αντίστοιχη δυτική αυτήν την θέση έχει η τελευταία. Σε συνδυασμό, ενδεχομένως, με την ανάμνηση αρχαίων παγανιστικών εορτών, τα Χριστούγεννα έχουν εξελιχθεί στην κορυφαία δυτική εορτή του χρόνου.
Είναι γεγονός ότι ο χριστιανικός χαρακτήρας έχει υποχωρήσει κατά πολύ, ενώ διαμορφώνεται αναλόγως και προσαρμόζεται στο νέο παγκοσμιοποιημένο και πολυπολιτισμικό - πολυθρησκευτικό περιβάλλον. Με εξαίρεση την δυτική και βόρεια Ευρώπη, όσον αφορά τους γηγενείς πληθυσμούς, όπως έχει αποδειχτεί από κορυφαίους κοινωνιολόγους της θρησκείας (π.χ. o Αμερικανός Peter L. Berger) η νέα τάση από τα τέλη του περασμένου αιώνα είναι η απο - εκκοσμίκευση. Χωρίς να ξεχνούμε ότι και στις παραπάνω περιοχές τα δεδομένα αλλάζουν συνεχώς με τον ερχομό νέων μεταναστευτικών και προσφυγικών πληθυσμών, οι οποίοι πολιτισμικά ανήκουν σε ιδιαιτέρως θρησκευόμενα περιβάλλοντα.
Κατά τις συνθήκες και τις δυνατότητες, η κοινωνική οργάνωση εργαλειοποιεί τον εορτασμό στην υπηρεσία μιας τεράστιας βιομηχανίας παραγωγής κέρδους σχεδόν ως ένα θρησκευτικό υποκατάστατο, τον ρόλο του οποίου διεκδικεί. Το αυθεντικό μήνυμα, η σημασία και οι προεκτάσεις του γεγονότος της Ενανθρώπισης παραγκωνίζονται για να αντικατασταθούν με ένα επίπλαστο ζητούμενο υλικής ευδαιμονίας και επίδειξης ως "ψευδοφάρμακο" για τις αγωνίες και τον πόνο που βιώνει ο άνθρωπος σήμερα και ως επιβαλλόμενο νόημα ζωής στην διαρκή και οδυνηρή αναζήτηση απαντήσεων στα φλέγοντα υπαρξιακά ερωτήματα.
Και πώς θα μπορούσε να είναι αλλιώς;
Η ριζοσπαστική, ανατρεπτική και επαναστατική αγγελία της Ενανθρώπισης Του Θεού (όπως και συνολικά το Ευαγγέλιο) είναι μια άβολη αλήθεια που εννοείται πως όχι απλώς δεν εξυπηρετεί αλλά αντιτίθεται στις επιδιώξεις της καπιταλιστικής κοινωνικής οργάνωσης. Επειδή όμως το ιστορικό παρελθόν απέδειξε ότι οι ολομέτωποι διωγμοί μάλλον φέρνουν τα αντίθετα από τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα, οι τακτικές έχουν αλλάξει και έχουν διαμορφωθεί αναλόγως των επιδιώξεων με ένα επιτυχημένο συνδυασμό "επιβράβευσης" και ενοχοποίησης κατά τα πρότυπα του "καρότο και μαστίγιο".
Από τη μια προβάλλεται καταιγιστικά το πρότυπο της ατομικιστικής "επιτυχίας - καταξίωσης" ως μοναδικός σκοπός της ανθρώπινης ύπαρξης και από την άλλη η αποτυχία προσαρμογής και επίτευξης του στόχου έχει ριζώσει βαθιά στην ανθρώπινη συνείδηση ως αποκλειστικά ατομική ευθύνη και αβάσταχτη ενοχή ασχέτως αν η αυστηρή ταξική διαστρωμάτωση (με τις ακόλουθες διακρίσεις, αδικίες και αποκλεισμούς) περιορίζει την ευδαιμονία και την ευημερία σε μια ολιγάριθμη ελίτ. Ο άνθρωπος αξίζει τόσο όσο καταναλώνει. Τίποτα περισσότερο.
Έτσι, η περίοδος του εορτασμού των Χριστουγέννων έχει καταντήσει ένα καταναλωτικό πανηγύρι που οργανώνεται μεθοδικά και κατευθύνεται πάνω στις αρχές του marketing, μέσα σε ένα φαντασμαγορικό περιτύλιγμα πλαστής χαράς, βυθισμένο στην άβυσσο του υπαρξιακού κενού.
"Βομβαρδισμός" από διαφημίσεις, ψυχαναγκαστική "προώθηση" πωλήσεων προϊόντων, κρεσέντο εορτασμών και βεβαίως εκατόμβες ζωντανών πλασμάτων που μετατρέπονται σε κάθε είδους τροφή, ένδυση, υπόδηση, ή άλλο προϊόν. Η αντικειμενοποίηση, η εμπορευματοποίηση και η εκμετάλλευση της φύσης και της ζωής κορυφώνονται σε τέτοιες περιόδους. Τα πάντα είναι εμπόρευμα, αρκεί να παραχθεί κέρδος.
Με μαθηματική ακρίβεια οδηγούμαστε στο περιβαλλοντικό ολοκαύτωμα. Οι εκκλήσεις για αναστροφή αυτής της πορείας δεν προέρχονται πλέον μόνο από κάποιους λίγους ακτιβιστές (τους οποίους η πλειοψηφία αντιμετωπίζει ως "γραφικούς", αρνούμενη να ακούσει την φωνή της ίδιας της συνείδησής της) αλλά από το σύνολο του επιστημονικού κόσμου. Παρά την ολοένα και μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση και ανάληψη δράσης, κυρίως από τη νεολαία που αποτελεί και την μοναδική ελπίδα του κόσμου, πρέπει να γίνουν πολύ περισσότερα σε πολύ πιο σύντομο χρονικό διάστημα με πολύ μεγαλύτερη ένταση, ενσυναίσθηση και συνειδητοποίηση.
Η υπερβολή των εορταστικών ολοκαυτωμάτων, η ειδωλοποίηση και θεοποίηση της κατανάλωσης είτε με την μορφή ζωϊκών τροφών είτε σπάταλης αγοράς προϊόντων ζωϊκής προέλευσης αλλά και προϊόντων (ασχέτως προέλευσης) των οποίων η παραγωγή επιβαρύνει και καταστρέφει το περιβάλλον ας μην είναι προφανής μόνο σε περιόδους όπως αυτή των Χριστουγέννων.
Το λογικό συμπέρασμα που προκύπτει από την διαπίστωση της υπερβολής και των καταστροφικών συνεπειών της ας προεκταθεί και για τις υπόλοιπες μέρες του χρόνου, κάνοντάς μας να καταλάβουμε ότι δεν είναι τα πάντα εμπόρευμα, ούτε είναι υποχρεωτικό και αναπόφευκτο να ζούμε σε έναν κόσμο - αγορά.
Τα πάντα είναι ζωή και υπάρχουμε σε ένα εύθραυστο και ετοιμόρροπο περιβάλλον.
Ο σεβασμός στην ζωή (σε κάθε μορφή της) δεν αποτελεί πολυτέλεια ή επιλογή αλλά απόλυτη αναγκαιότητα και προϋπόθεση για την εξασφάλιση της συνέχισής της, τουλάχιστον όσον αφορά την δική μας και εκατομμυρίων άλλων ειδών που εξαρτώνται από τη δική μας δράση.