Μια απόπειρα ερμηνείας της ταινίας “Η Πλατφόρμα”

(Προσοχή! Αν δεν έχετε δει την ταινία, ίσως θα ήταν προτιμότερο να την παρακολουθήσετε προτού συνεχίσετε την ανάγνωση.)

Τις τελευταίες μέρες έχει προκαλέσει έντονο ενδιαφέρον στο ελληνικό κοινό η ισπανική ταινία θρίλερ - φαντασίας "Η Πλατφόρμα". Δεν ξέρω αν η δημοφιλία της ταινίας οφείλεται τόσο στις ερμηνείες των ηθοποιών, στην σκηνοθεσία και γενικότερα στο αισθητικό μέρος της, όσο στην υπόθεση και στα μηνύματα που πιθανώς προσπαθεί να περάσει.

Πίσω από τις δυνατές ερμηνείες των ηθοποιών και την εφιαλτική ατμόσφαιρα, νομίζω πως οι δημιουργοί του έργου θέλουν να εκφράσουν μια σκληρή κριτική στην σύγχρονη κυρίαρχη κοινωνική οργάνωση μέσα από την αλληγορία.

Η Πλατφόρμα

Σε μια απροσδιόριστη εποχή (που μοιάζει ενδυματολογικά με την δική μας αλλά οι τεχνολογικές δυνατότητές της μαρτυρούν ίσως μια χρονική τοποθέτηση στο κοντινό μέλλον) μια εταιρία έχει δημιουργήσει μια κατασκευή - φυλακή που εκτείνεται σε 333 υπόγεια. Στο ισόγειο λειτουργεί ένα εστιατόριο "πολυτελείας", στο οποίο εργάζεται πυρετωδώς μια πολυπληθής ομάδα μαγείρων, υπό τις διαταγές ενός απαιτητικού και σκληρού αρχιμάγειρα. Τα εδέσματα στην πλειοψηφία τους ανήκουν σε αυτό που ονομάζεται "gourmet" κουζίνα και τοποθετούνται μετά την παρασκευή τους σε μία πλατφόρμα.

Κάτω από το ισόγειο, σε κάθε υπόγειο όροφο, βρίσκονται δύο φυλακισμένοι. Η πλατφόρμα περιέχει τόση ποσότητα τροφίμων όση θα μπορούσε να συντηρήσει και τα 333 "ζευγάρια". Καθώς περνά από κάθε υπόγειο μία φορά την ημέρα, οι κρατούμενοι έχουν στη διάθεσή τους ελάχιστο χρόνο για να τραφούν, ενώ στην περίπτωση που κάποιος επιχειρήσει να κρατήσει τροφή μετά την αναχώρηση της πλατφόρμας από το επίπεδό του, ο μηχανισμός ελέγχου της κατασκευής παράγει θερμότητα ή ψύχος ούτως ώστε αν ο κρατούμενος δεν πετάξει την τροφή πίσω στην πλατφόρμα που έχει ήδη κατέβει στο από κάτω επίπεδο, αυτός και ο συγκάτοικός του θα πεθάνουν από υπερβολική ζέστη ή ψύχος.

Ο κανονισμός λειτουργίας της φυλακής, προβλέπει ότι κάθε ζευγάρι μένει στο κάθε επίπεδο για ακριβώς ένα μήνα, μετά τον οποίο μεταφέρονται σε κάποιο άλλο με τυχαία (;) επιλογή του συστήματος. Επιπλέον, ο κάθε κρατούμενος πριν βρεθεί εκεί, είχε την δυνατότητα επιλογής ενός αντικειμένου, το οποίο (εκτός από τα ρούχα του) είναι και το μοναδικό που του επιτρέπεται να κατέχει για όσο διάστημα βρίσκεται έγκλειστος.

Το ενδιαφέρον της ιστορίας δεν βρίσκεται τόσο στους κανόνες λειτουργίας, όσο στο τί ακριβώς συμβαίνει.

Ενώ η ποσότητα των φαγητών και των ποτών της πλατφόρμας επαρκεί για να τραφούν και οι 666 (τυχαίο; Ποιός ξέρει...) κρατούμενοι (όπου μας αποκαλύπτεται ότι άλλοι βρέθηκαν εκεί εθελοντικά προκειμένου να αποκτήσουν κάτι και άλλοι μετά από επιλογή διαφορετικών ποινών που τους προτάθηκαν μετά από την διάπραξη κάποιου εγκλήματος) δεν κυριαρχεί κανενός είδους λογική ή αίσθηση αλληλεγγύης μεταξύ τους. Οι έγκλειστοι των πρώτων υπογείων ορόφων αντί να καταναλώνουν τόση τροφή όση τους αναλογεί για την επιβίωση και την συντήρησή τους, καταβροχθίζουν λαίμαργα όση περισσότερη τους επιτρέπει ο χρόνος παραμονής της πλατφόρμας στο επίπεδό τους ενώ παράλληλα "καταστρέφουν" τα φαγητά με βία (ποδοπατώντας τα, ακόμη και αλλοιώνοντάς τα με τις σωματικές εκκρίσεις τους και τα περιττώματά τους). Το αποτέλεσμα είναι όχι απλώς να υποβαθμίζεται ανά όροφο η ποιότητας της τροφής και να μολύνεται με την κάθοδο της πλατφόρμας, αλλά και να λιγοστεύει η ποσότητά της μέχρι του σημείου εξαφάνισής της από κάποια επίπεδα και μετά.

Στην ουσία, οι έγκλειστοι των πάνω επιπέδων τρέφονται περισσότερο από τις ανάγκες τους, εκείνοι των μεσαίων υποσιτίζονται και διακινδυνεύουν την σωματική υγεία τους, ενώ εκείνοι των κατώτερων λιμοκτονούν. Οι τελευταίοι οδηγούνται είτε στην αυτοκτονία, είτε στον κανιβαλισμό, αν δεν αφεθούν στον αργό και βασανιστικό θάνατο από ασιτία. Δεν είναι τυχαίο ότι οι περισσότεροι επέλεξαν κάποιο όπλο να πάρουν μαζί τους, είτε για άμυνα είτε για να το χρησιμοποιήσουν εναντίον του συγκρατούμενού τους για να τον φάνε.

Η αλληγορία

Μέχρι εδώ νομίζω ότι η αλληγορία για τον καπιταλισμό είναι περισσότερο από προφανής. Τα υλικά αγαθά που παράγονται είναι επαρκή για την ικανοποίηση των αναγκών όλων. Ακόμη και η υψηλή ποιότητά τους είναι κάτι απολύτως εφικτό. Δεν είναι τυχαίο ίσως ότι το menu της πλατφόρμας περιλαμβάνει όχι κάποιες επιλογές της Διοίκησης (του οργανισμού που ελέγχει την κατασκευή) αλλά επιλογές των κρατουμένων. Οπότε ο πλούτος (με την μεταφορά του φαγητού) είναι επαρκής για την ικανοποίηση των αναγκών όλων. Τα υπόγεια κελιά δεν βρίσκονται σε οριζόντια διάταξη αλλά σε κάθετη. Το κάθε επίπεδο λειτουργεί εις βάρος του από κάτω και βρίσκεται στο έλεος του από πάνω. Θα είχε άδικο κάποιος αν εντόπιζε εδώ ένα ισχυρό υπονοούμενο για την καπιταλιστική ταξική διαστρωμάτωση;

Η συνεννόηση φαντάζει αδύνατη ενώ υπάρχει η δυνατότητα επικοινωνίας. Οι από πάνω άλλες φορές αδιαφορούν για τις κραυγές απόγνωσης των από κάτω και άλλες φορές τους χλευάζουν και τους βρίζουν. Η τοποθέτηση σε κάποιο από τα πάνω επίπεδα μοιάζει με ευλογία και σωτηρία ενώ στην αντίθετη περίπτωση γεννιέται απελπισία από την προφανή σίγουρη καταδίκη σε θάνατο (από ασιτία ή από δολοφονία). Καμία διάθεση συνεργασίας δεν υπάρχει μεταξύ των φυλακισμένων, ακόμη και στο ίδιο επίπεδο. Επιπλέον κάποιοι επιλέγουν να αλλοιώνουν εσκεμμένα το φαγητό διακατεχόμενοι από μια παράλογη εκδικητική μανία αφού το ίδιο υπέστησαν και θα υποστούν και οι ίδιοι. Ο από πάνω παίζει το ρόλο του θύτη, ο από κάτω του θύματος και ο συγκάτοικος (αν βρίσκονται σε κάποιο από τα κατώτερα επίπεδα) του ανταγωνιστή και της τροφής.

Σε αυτό το σκηνικό μπαίνουν τα πρόσωπα της υπόθεσης.

Ο Goreng (ο πρωταγωνιστής του έργου) είναι μάλλον ένας μικροαστός με κάποια παιδεία, ο οποίος μπήκε εθελοντικά προκειμένου όπως δηλώνει να διακόψει το κάπνισμα και να διαβάσει τον "Δον Κιχώτη" του Θερβάντες. Σταδιακά αποκαλύπτεται ότι σκοπός του ήταν η απόκτηση ενός πιστοποιητικού. Μαζί του έχει πάρει ένα αντίτυπο του βιβλίου. Ανυποψίαστος για τις συνθήκες εγκλεισμού, πιστεύει ότι θα περάσει υπομονετικά έξι μήνες φυλάκισης και έπειτα θα απελευθερωθεί αλώβητος για να δρέψει την "ανταμοιβή" του. Ευγενικός, καλοπροαίρετος, φιλήσυχος.

Συγκάτοικός του είναι ο ηλικιωμένος Trimagasi. Ένας καταδικασμένος εξ αμελείας δολοφόνος, του οποίου του δόθηκε η δυνατότητα επιλογής ποινής μεταξύ του εγκλεισμού σε ψυχιατρείο και στην κατασκευή. Είρων, ημιπαράφρων, απότομος και συχνά αγενής ενημερώνει τον συγκρατούμενο για τις συνθήκες και τους κανονισμούς διαβίωσης. Του τονίζει μάλιστα ότι βρίσκονται σε ευνοϊκή θέση, αφού ο όροφός τους είναι ο 48ος. Ένας "συνηθισμένος" τύπος που ανήκει στα λαϊκά στρώματα (ένας κλασικός κυρ - Παντελής) που μοιάζει να έχει συμβιβαστεί και μάλιστα να υπερασπίζεται την ορθότητα και την αποτελεσματικότητα του συστήματος. Η τηλεόραση είναι για αυτόν το υπέρτατο πνευματικό αγαθό και η διαφήμιση το δικό του "ευαγγέλιο" στην θρησκεία του καταναλωτισμού.

Μετά το τέλος του πρώτου μήνα, οι δύο συγκρατούμενοι τοποθετούνται στο 171ο επίπεδο. Η τροφή που φτάνει είναι σχεδόν ανύπαρκτη και ο Trimagasi παγιδεύει τον Goreng. Του εξηγεί ότι η μόνη λύση για να επιβιώσουν είναι να τραφούν με την σάρκα του τελευταίου. Του υπόσχεται ότι όχι απλώς δεν θα τον σκοτώσει αλλά και δεν θα του προκαλέσει κάποια μόνιμη σωματική βλάβη. Ο ηλικιωμένος αποκαλύπτεται ως ο τύπος που δεν θα διστάσει να εκμεταλλευτεί τον συνάνθρωπό του, αδιαφορώντας για την ταξική του θέση και τα κοινά τους συμφέροντα. Το μόνο που έχει σημασία για αυτόν είναι η εξυπηρέτηση των ατομικών συμφερόντων του.

Ως από μηχανής θεός που σώζει τον Goreng από τις ανθρωποφαγικές ορέξεις του Trimagasi, εμφανίζεται μια νεαρή κοπέλα, η Miharu. Σιωπηλή και βίαιη σκοτώνει τον Trimagasi και προτρέπει τον Goreng να καταναλώσουν τις σάρκες του ηλικιωμένου για να επιβιώσουν. Οι φήμες λένε πως χρησιμοποιεί την πλατφόρμα για να μετακινείται μέσα στην κατασκευή αναζητώντας το αιχμάλωτο παιδί της.

Το επόμενο επίπεδο στο οποίο θα βρεθεί ο πρωταγωνιστής είναι το 33ο. Εκεί η ποσότητα της τροφής είναι πολύ περισσότερη. Νέα συγκρατούμενη του Goreng είναι μια γυναίκα, η Imoguiri. Μια εργαζόμενη της εταιρίας που διαχειρίζεται την κατασκευή. Έχει διαλέξει να πάρει μαζί της το μικρό σκυλάκι της και είναι ένας άνθρωπος με τραυματικό παρελθόν αλλά με ισχυρή την αίσθηση της αλληλεγγύης και την πεποίθηση ότι οι άνθρωποι μπορούν να ευαισθητοποιηθούν με την ευγένεια και τον διάλογο. Προσπαθεί να επικοινωνήσει με τους άλλους συγκρατούμενους και να τους πείσει να συνεργαστούν όλοι μαζί προκειμένου να επιβιώσουν χωρίς να επιλέγουν την αυτοκτονία ή την ανθρωποφαγία. Η Imoguiri είναι ο τύπος του ανθρώπου που πιστεύει στις αξίες και στα ιδανικά του ανθρωπισμού. Που ελπίζει στην απεύθυνση στην ανθρώπινη καλοσύνη και ευαισθησία. Οι κόποι της αποδεικνύονται μάταοι. Το μόνο που εισπράττει είναι η αδιαφορία, ο χλευασμός και οι ύβρεις. Η Imoguiri εργαζόταν για την εταιρία, αγνοώντας τις συνθήκες λειτουργίας της κατασκευής. Η ελπίδα για θεραπεία, όντας καρκινοπαθής, την οδήγησε να εγκλειστεί εθελοντικά και διαπιστώνοντας την πραγματικότητα της ζωής των φυλακισμένων, θέλει να αλλάξει τις συνθήκες με τον διάλογο και την επίκληση στην λογική. Ο Goreng βλέποντας την αρνητική και προσβλητική αντίδραση των άλλων κρατουμένων στις εκκλήσεις της, τους απειλεί ότι θα αφοδεύσει στο φαγητό, αποδεικνύοντας έτσι στην γυναίκα ότι η μέθοδός της είναι αναποτελεσματική. Η διαπίστωση από την εμπειρία είναι απογοητευτική : εκεί όπυ ο λόγος είναι ατελέσφορος, η βία φέρνει αποτέλεσμα.

Ο μήνας στο 33ο υπόγειο περνά και ο Goreng ξυπνά στο 202ο βρίσκοντας την Imoguiri νεκρή. Η γυναίκα αυτοκτόνησε συνειδητοποιώντας ότι την περίμενε είτε ο θάνατος από ασιτία, είτε ο κανιβαλισμός. Ο Goreng κρατιέται στη ζωή τρώγοντας το πτώμα της Imoguiri, η οποία μαζί με τον Trimagasi έχουν "στοιχειώσει" το ήδη ταραγμένο από όσα έχουν συμβεί μυαλό του. Οι ιδέες τους (προσωποποιημένες με τις μορφές των δύο νεκρών) παλεύουν μέσα του. Ο πρωταγωνιστής έχει αλλάξει πια ριζικά. Οι κακουχίες και ο τρόπος λειτουργίας της κατασκευής τον έχουν μετατρέψει σε έναν ανθρωποφάγο άγριο, που όμως διατηρεί ακόμη κάποιες από τις παλιές αναστολές του.

Ο επόμενος μήνας τον βρίσκει στο έκτο επίπεδο. Ο νέος του συγκρατούμενος λέγεται Baharat και είναι ένας ευγενικός, καλοπροαίρετος και μάλλον αφελής τύπος, ο οποίος έχει επιλέξει να φέρει μαζί του ένα σκοινί. Ελπίζει ότι με αυτό το εφόδιο και την βοήθεια των από πάνω θα καταφέρει να ανελιχθεί στην κατασκευή. Είναι μάλιστα πρόθυμος να βοηθήσει και τους άλλους να τον ακολουθήσουν. Γρήγορα διαπιστώνει με πικρία ότι οι από πάνω όχι απλώς δεν έχουν καμία διάθεση να τον βοηθήσουν αλλά τον μετατρέπουν και σε αντικείμενο χλεύης εξαπατώντας τον. Είναι ο τύπος που πασχίζει να αποκτήσει εφόδια και προσόντα, αγνοεί την αυστηρή ταξική διαστρωμάτωση και έχει την ψευδαίσθηση πως μόνα τους τα προσόντα του φτάνουν για να ανελιχθεί ταξικά. Αρκεί να εργαστεί σκληρά για αυτό και ίσως να αποκτήσει και κάποιες "χρήσιμες" γνωριμίες. Η πραγματικότητα τον προσγειώνει με τον πιο σκληρό τρόπο και η εμπειρία του τον κατακλύζει με απόγνωση και δυστυχία. Το μόνο που του απομένει είναι ένα βαρύ αίσθημα προσωπικής αποτυχίας αφού αρνείται να αναγνωρίσει τον σκληρό ταξικό χαρακτήρα της κοινωνικής διαστρωμάτωσης.

Ο Goreng συλλαμβάνει εκείνη την στιγμή ένα επαναστατικό σχέδιο. Με τις μεταλλικές ράβδους από τον σκελετό των κρεββατιών τους θα οπλιστούν, θα κατέβουν με την πλατφόρμα στο τελευταίο επίπεδο της κατασκευής και θα επιβάλλουν τη δίκαιη διανομή της τροφής σε όλους. Από το τελευταίο επίπεδο θα προσπαθήσουν να ανέβουν στην επιφάνεια με την πλατφόρμα. Αν δεν επιζήσουν, θα στείλουν ένα μήνυμα στο προσωπικό του εστιατορίου που αγνοεί την πραγματικότητα. Το μήνυμα θα είναι κάποιο από τα πιο λαχταριστά εδέσματα, το οποίο πρέπει να φτάσει ανέπαφο. Το παράδοξο της εμφάνισης ενός άθικτου πιάτου θα βάλει το προσωπικό σε υποψίες και θα είναι μια απόδειξη της συνεργασίας των κρατουμένων. Μια συνεργασία, που στην προκειμένη περίπτωση δεν είναι αποτέλεσμα της "αυθόρμητης αλληλεγγύης" που υποστήριζε η Imoguiri, αλλά της βίας. Είναι σαφές εδώ πως οι σεναριογράφοι δεν συμμερίζονται τον επαναστατικό πασιφισμό της μη - βίας. Οι δύο άνδρες κατεβαίνουν στα κατώτερα επίπεδα επιβάλλοντας δια της απειλής και δια της βίας την διανομή της τροφής σε όλους. Άλλοι συνεργάζονται πρόθυμα, άλλοι υπό την απειλή και άλλοι αντιστέκονται για να εξοντωθούν τελικά. Όπως σε κάθε εξέγερση.

Στο τελευταίο επίπεδο (και εδώ κάπου ίσως και να εμπλέκεται το υπερβατικό στοιχείο και ο μεταφυσικός συμβολισμός) βρίσκουν ένα μικρό κοριτσάκι, την κόρη της Miharu. Αποφασίζουν να σώσουν την μικρή από την ασιτία, δίνοντάς της να φάει την πανακότα (το πιάτο που επέλεξαν ως μήνυμα προς την επιφάνεια). Ο Baharat υποκύπτει στα τραύματά του και ο Goreng απελευθερώνει το κοριτσάκι από την κατασκευή - φυλακή, βάζοντάς την πάνω στην πλατφόρμα που κατευθύνεται προς την επιφάνεια. Πλέον αυτή είναι το ζωντανό μήνυμα. Εδώ μπορούν να δοθούν νομίζω πολλές ερμηνείες. Ίσως η αντικατάσταση ως μήνυμα του φαγητού από ένα ζωντανό ανθρώπινο πλάσμα να συμβολίζει την αντίληψη περί προτεραιότητας της ζωής έναντι των υλικών αγαθών και του κέρδους. Ίσως το κοριτσάκι να συμβολίζει την ελπίδα που πρεσβεύουν οι νέες γενιές. Η σκηνή της ανάδυσης της πλατφόρμας με το μικρό παιδί στην επιφάνεια σχεδόν μοιάζει με μία θρησκευτική απεικόνιση ανάστασης ή ανάληψης στους ουρανούς, σε ανώτερους πνευματικούς κόσμους.

Στον επίλογο της ταινίας, ο Goreng ανακαλύπτει ένα 334ο επίπεδο. Το τελευταίο. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα 333, είναι αχανές και σκοτεινό. Εκεί τον περιμένει ο "Trimagasi" για να του πει ότι το μήνυμα δεν έχει ανάγκη κάποιον αγγελιοφόρο. Υποθέτω ότι με αυτή την φράση απορρίπτεται κάθε μεσσιανική πεποίθηση που θέλει την σωτηρία να εξαρτάται αποκλειστικά από μεμονωμένα πρόσωπα. Μάλλον υπονοείται ότι προαπαιτούμενη είναι η συνεργασία των πολλών. Οι δυο τους αποσύρονται στο σκοτάδι..

Ανάμεικτα τα αισθήματα που αφήνει η ταινία και σίγουρα παρακινεί σε βαθιά και γόνιμη σκέψη..